Το σύνδρομο του κακού μαθητή και η έξοδος από την κρίση

Αν αποφασίσει κάποιος να παίξει το γνωστό  παιχνίδι των σχετικών  λέξεων στους διεθνής και ευρωπαϊκούς  κύκλους  τότε στην  λέξη ελληνική οικονομία αντιστοιχεί η φράση   κακός μαθητής. Και αυτό γιατί τα τελευταία τριάντα χρόνια προφανώς δεν διδαχθήκαμε τίποτα από τα λάθη μας  έχοντας το σύνδρομο του κακού μαθητή ο οποίος  δεν διορθώνεται. Φτάσαμε λοιπόν στο όριο της χρεοκοπίας με την ουσιαστική υπαγωγή της ελληνικής οικονομίας σε καθεστώς επιτήρησης.

Φαίνεται ότι το μνημόνιο αποτελεί έναν  σίγουρο τρόπο μετάθεσης του προβλήματος της χρεοκοπίας  και ίσως έναν  πιθανό τρόπο επίλυσης του προβλήματος διαχείρισης του χρέους. Το βέβαιο είναι ότι ακόμα και αν με ένα μαγικό τρόπο μηδενίζαμε το χρέος η ελληνική οικονομία σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα θα επανέρχετο στο ίδιο σημείο. Γι αυτό τον λόγο η παρούσα κρίση  είναι μια ευκαιρία να επανατοποθετηθούν καταρχήν οι ιδέες, να μεταβληθεί η κυρίαρχη ιδεολογία, και τα ‘κλισέ’ για την οικονομία και σε μεταγενέστερο στάδιο οι πολιτικές  έτσι ώστε  να μην  αφήνουμε τις κρίσεις να πηγαίνουν χαμένες.  Προς το παρόν ο δημόσιος διάλογος περιορίζεται στο να περιγράψει τι έγινε και λιγότερο γιατί  έγινε  και οδηγηθήκαμε σ’ αυτή την κατάσταση και  η δημόσια συζήτηση για την οικονομία διαμορφώνεται από τις κομματικές προσεγγίσεις και τα συνθήματα οι οποίες πολλές φορές αγνοούν την πραγματικότητα.

Σ’ αυτή την συζήτηση θεωρώ απαραίτητο  να γίνει  κατανοητό ότι οι στερήσεις που επιβάλλονται από το πρόγραμμα λιτότητας δεν αφορούν σε  θυσίες αλλά στην  αποπληρωμή παλαιότερων γραμματίων που χρηματοδότησαν ένα επίπεδο ζωής πολύ μεγαλύτερο από τις παραγωγικές μας δυνατότητες για δεκάδες χρόνια. Είναι επίσης χρήσιμο να γνωρίζουμε  ότι η  οικονομία στηρίχθηκε στο μεγάλο κράτος με εξαιρετικά  μειωμένη ανταγωνιστικότητα και αποτελεσματικότητα των δημοσίων δράσεων. Στον παραγωγικό τομέα φαίνεται ότι η πολιτική της  ‘σκληρής δραχμής’ και η υπερτιμημένη συναλλαγματική ισοτιμία της δραχμής έναντι των νομισμάτων των κυριοτέρων εμπορικών μας εταίρων αποτέλεσε και την χαριστική βολή στην ελληνική παραγωγή. Στο παραπάνω σκηνικό πρέπει να προστεθεί ότι μεγάλο μέρος της παραγωγικής δραστηριότητας που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια στηρίχθηκε σε έναν ιδιότυπο προστατευτισμό και σε μια προνομιακή σχέση με την δημόσια διοίκηση. Η ανάδειξη αυτών των δύο πυλώνων ως βασικές επιχειρηματικές πρακτικές αφαίρεσαν την δυνατότητα για τον οποιοδήποτε εκσυγχρονισμό και ανταγωνισμό και απέτρεψαν την άριστη κατανομή πόρων και παραγωγικών συντελεστών. Από την άλλη μεριά ο δημοσιονομικός πολλαπλασιαστής των κρατικών δαπανών παρέμεινε σε πολύ χαμηλά αν όχι μηδενικά επίπεδα. Το πλέον σημαντικό είναι ότι η προστιθέμενη αξία στην ελληνική οικονομία διαμορφώθηκε από κλάδους  που δεν θα μπορέσουν να συνεισφέρουν στο μέλλον. Την τελευταία δεκαετία, η ανάπτυξη προήλθε κυρίως από τον κλάδο του χονδρικού και λιανικού εμπορίου, ακολουθούμενος από τον χρηματοπιστωτικό τομέα, την βιομηχανία και τον τουρισμό. Αν εξαιρέσει κανείς τον τουρισμό και δεδομένης της οικονομικής συγκυρίας  φοβάμαι ότι οι υπόλοιποι τομείς δεν θα μπορέσουν να συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη.  

Σύμφωνα με τον καθηγητή Κ.  Δρακάτο (2010) η βασική αδυναμία που χαρακτηρίζει την οικονομία αναφέρεται στη δομή της  παραγωγικής διαδικασίας. ‘..Η ανάπτυξη κατά την περίοδο 1957-1972 στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στον τομέα της δευτερογενούς παραγωγής και ιδίως στην μεταποίηση’.  Εκτοτε η μεταποίηση άρχισε να υποχωρεί υπέρ της παραγωγής υπηρεσιών. Ο τομέας των υπηρεσιών την περίοδο 1980-2007 παρουσίασε διόγκωση με μέση ποσοστιαία αύξηση 2%. Η αύξηση αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως θετικό στοιχείο αν προερχόταν από υπηρεσίες που εκσυγχρονίζουν την οικονομία, διευρύνουν την τεχνολογική βάση της κοινωνίας και έχουν αυξημένη εισοδηματική απόδοση.  Αλλά οι προϋποθέσεις αυτές δεν φαίνεται να υπήρχαν αν κρίνει κανείς από την σύνθεση του προϊόντος ανά κατηγορία. Το σίγουρο είναι ότι η αναδιάρθρωση της σύνθεσης της προστιθέμενης αξίας στην ελληνική οικονομία δεν μπορεί να γίνει με πρότυπα των περασμένων δεκαετιών αλλά ούτε να παραγνωρίσει το γεγονός των διεθνών εξελίξεων. Οι υπηρεσίες τα τελευταία χρόνια αυξάνουν διαρκώς το ποσοστό συμμετοχής τους στο ΑΕΠ. Το κρίσιμο θέμα είναι να καθορισθούν εκείνες οι υπηρεσίες που συμβάλλουν στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό της οικονομίας και έχουν τα μεγαλύτερα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.

Το βασικό συμπέρασμα από την παραπάνω ανάλυση είναι ότι απαιτείται η αναδιάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας με την άσκηση ‘κλαδικής’ πολιτικής προκειμένου να αναδειχθούν οι σύγχρονες ατμομηχανές της ανάπτυξης. H νέα παράμετρος της οικονομικής πολιτικής συνδέεται με την άσκηση της κλαδικής πολιτικής και την ενίσχυση των τομέων που μπορούν με μικρό δημοσιονομικό κόστος να αναδείξουν τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα και να παρουσιάσουν πολλαπλασιαστικά  αποτελέσματα στην οικονομία. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η κλαδική πολιτική δεν πρέπει να παρερμηνευθεί ως πολιτική υποστήριξης συγκεκριμένων επιχειρήσεων (π.χ. εθνικοί πρωταθλητές) ή την προνομιακή χρηματοδοτική μεταχείριση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. Αλλά αφορά σε πολιτικές που έμμεσα καθορίζουν το επιχειρηματικό περιβάλλον.  Συγκεκριμένα οι βελτιώσεις στο θεσμικό πλαίσιο που αφορά σε  χρήσεις γης, στην εκπαίδευση και στην  φορολογική πολιτική, στις  επενδύσεις σε συγκεκριμένες υποδομές και γενικότερα σε μια σειρά ενεργειών που δημιουργούν το κατάλληλο περιβάλλον ανάπτυξης συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. 

Τελευταία καλλιεργείται μια ψευδαίσθηση ότι πολύ σύντομα θα επανέλθει η ελληνική οικονομία  στην αναπτυξιακή τροχιά. Ανατρέχοντας κανείς σε  προηγούμενες κρίσεις αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει προηγούμενη εμπειρία από αντίστοιχα προγράμματα που να τεκμηριώνει αυτή την αισιοδοξία.  Αντίθετα αυτό το οποίο αρχίζει να γίνεται προφανές είναι ότι δεν είναι αυτονόητη η έξοδος από την κρίση.  Θα απαιτηθεί μια ριζική αναδιάρθρωση της πολιτικής και των παραγωγικών σχέσεων. Το χρονικό διάστημα μέχρι την έξοδο από την κρίση θα εξαρτηθεί από το χρονικό διάστημα που θα απαιτηθεί  να συνειδητοποιήσουμε και να εφαρμόσουμε αυτές τις μεταρρυθμίσεις αλλά και να αποβάλλουμε το σύνδρομο του κακού μαθητή.  Το σίγουρο είναι ότι η διαδικασία εξόδου από την κρίση δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε πραγματοποιείται αυτόματα μετά την δημοσιονομική σταθεροποίηση.